જેનામાં "જાણવાની શક્તિ" છે તેણે "જંગમ" કહેવામાં આવે છે.
જંગમ માં જાણવાની શક્તિ સૃષ્ટિના આરંભ થી આજ સુધી રહી છે.
ઝાડ-પથ્થર -વગેરે ને "સ્થાવર"-રૂપે માનેલ છે,અને તેણે જડ-રૂપે માનેલ છે.(જાણવાની શક્તિ નહિ હોવાથી)
આ પ્રમાણે સ્થાવર અને જંગમ નો ભેદ કહેલ છે.
પણ ખરું જોતાં,સૃષ્ટિ ના આરંભ થી જ -ઈશ્વર ની સામાન્ય સત્તાથી જડ-પણું અને ચેતન-પણું -એ જુદા નથી.
ઝાડ અને પથ્થર વગેરે જોકે સ્થાવર-રૂપે એક જ છે,પણ તેમની જડતા ના ભેદનાં -"નામ અને રૂપ"
એ બુદ્ધિએ કલ્પેલાં છે.સ્થાવરને (દા.ત. ઝાડને) પણ અંતઃકરણ માં જાણવાની શક્તિ હોય છે!!
તેથી "હું જંગમ નથી પણ સ્થાવર છું"એવાં નામથી (તેવા સ્થાન કે જગ્યા ના વિષય વાળા) તે સ્થાવરો-
ઝાડ,પર્વત,ઘાસ-વગેરે જુદા જુદા નામથી (સંકેતથી) રહેલાં છે.
તે જ પ્રમાણે કૃમિ,કીડા,પતંગિયા-વગેરે જંગમ-પણા થી એક જ છે,પણ બુદ્ધિ થી જુદાજુદા વ્યવહાર
માટે તેમનાં નામ અને રૂપ કલ્પેલાં છે.
આ કૃમિ-વગેરે (જંગમ) ને પણ અંતઃકરણ માં "જાણવાની શક્તિ" રહેલી છે.
કદી કોઈને શંકા થાય કે-સ્થાવર તથા જંગમ-એ બંનેમાં જ્ઞાન હોય તો-પરસ્પર ના વ્યવહાર ની પરસ્પરને
ખબર કેમ પડતી નથી? તો તેનો ઉત્તર એ છે કે-
જેમ,ઉત્તર સમુદ્ર તરફના મનુષ્ય ને દક્ષિણ સમુદ્ર તરફ ના મનુષ્ય ના વ્યવહાર ની -પોતાના જ્ઞાન વિના કંઈ
ખબર પડતી નથી,તે જ રીતે સ્થાવર અને જંગમ એ બંને પોતપોતાની જ્ઞાન (ની સંજ્ઞામાં)માં લીન છે અને
એકબીજા પોતપોતાના સંકેતમાં પરાયણ છે
ચૈતન્ય-રૂપી આકાશે પ્રેરેલું ચૈતન્ય સર્વ ઠેકાણે (આકાશ ની જેમ જ) રહેલું છે,અને સૃષ્ટિ ના આરંભથી
"સ્ફુરણ" કરવાનો ધર્મ "વાયુ" નો છે.તે આજ સુધી તે જ પ્રમાણે ચાલે છે.
જ્યાં છિદ્ર છે ત્યાં આકાશ રહેલું છે,અને તે આકાશમાં જે વાયુ છે -
તે પદાર્થ માત્ર (સ્થાવર-જંગમ) નું હલન ચલન કરે છે.
સ્થાવર-જંગમ એ બંનેમાં ચૈતન્ય રહેલું છે,અને તેમાં વાયુ ને લીધે કોઈમાં હલનચલન થાય છે તો
કોઈ માં હલન ચલન થતું નથી.
આમ,ભ્રાંતિ-રૂપ જગતમાં સૃષ્ટિના આદિ થી જે પ્રમાણે પદાર્થ ની સ્થિતિ કરેલી છે,તેજ પ્રમાણે તે વર્ત્યા કરે છે.
દેવી કહે છે કે-આ પ્રમાણે,વિશ્વના પદાર્થનું સ્વ-ભાવ થી થયેલું -સત્યપણું અને અસત્યપણું તને કહ્યું.
હવે મરણ પામતા આ વિદુરથ રાજાને જો,તે પુષ્પથી ઢંકાયેલા -શબરૂપ પદ્મરાજાના કોશમાં
પ્રવેશ કરવાની ઇચ્છાથી જાય છે.
જ્ઞાની લીલા પૂછે છે કે-તે કયા માર્ગે શબ-મંડપમાં જાય છે? તેને જોતાં જોતાં આપને પણ તેની પાછળ જઈશું?
દેવી કહે છે કે-"હું ચૈતન્ય-રૂપ બીજા દૂરના લોકમાં જાઉં છું" એવી રીતે વિદુરથ રાજા પદ્મરાજાના શરીરના
અહં-વાસના ના માર્ગનો આશ્રય કરીને જાય છે.માટે આપણે પણ -તારી ઈચ્છા ને માન આપીને જઈએ.
વશિષ્ઠ કહે છે કે-જેમ,સુર્યના ઉદયથી અંધકાર દૂર થાય છે,તેમ સરસ્વતી આ પ્રમાણે કથા કહીને,લીલા ના સંતાપને દૂર કરતાં હતાં અને તેના ઉદાર મનને ઉપદેશ કરતાં હતાં.
તેટલામાં વિદુરથ રાજા મરણ ની મૂર્છા થી જડ થઇ ગયો.