રામ બોલ્યા-હે,પ્રભો,આ તો,વાંઝણી નો પુત્ર પર્વતો નો ભૂકો કરી નાખે,સસલાનું શિંગડું નાદ કરવા લાગે,
શિલા હાથ લાંબા કરી નાચવા લાગે,રેતીમાંથી તેલ નીકળે,પથ્થરની પૂતળી ભણવા લાગે,અને
ચિત્રમાં આલેખેલાં વાદળ ગર્જના કેવાં લાગે-તેવી વાત છે. (આ બધું જેમ અશક્ય છે-તેમ તે અશક્ય છે)
જરા (વૃદ્ધાવસ્થા),મરણ તથા દુઃખો આદિ થી ભરપૂર અને પર્વતો-વગેરે આ જે પ્રત્યક્ષ જગત છે જ નહિ-
એવું આપ મારી આગળ કેવી રીતે કહો છો?
હે,બ્રહ્મન.આ જગત નથી(જગત મિથ્યા છે) જે રીતે તે ઉત્પન્ન થયું નથી,અને જે રીતે તે છે જ નહિ,
તે સઘળી રીતિઓ મને કહો એટલે મને એ વિષયો નો નિશ્ચય થાય.
વશિષ્ઠ બોલ્યા-હે, રાઘવ, મારું બોલવું કંઈ અસંબંધ (અયોગ્ય કે ખોટું) નથી,પણ યથાર્થ જ છે.
આ જગત ખરી રીતે સૃષ્ટિ ના આરંભ માં થયું નથી,અને વર્તમાન-કાળ માં પણ તેનો અભાવ જ છે.
જેમ મન ને લીધે,સ્વપ્ન-વગેરેમાં નગર જોવામાં આવે છે,તેમ મન ને લીધે જ આ જગત જોવામાં આવે છે.
જો,મિથ્યા-સ્વ-રૂપ-વાળું મન સૃષ્ટિ ના આરંભ માં ઉત્પન્ન થયું જ નથી,તો જગત કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય?
આ વાત તમારા અનુભવ માં આવે તે રીતે હું કહું છું તે તમે સાંભળો.
મન મિથ્યા છે,છતાં તે ખરા જેવું જણાય છે. જેમ એક સ્વપ્ન બીજા સ્વપ્ન ને ઉત્પન્ન કરે,તેમ એ મન આ વિનાશી જગતને ઉત્પન્ન કરે છે. એ મન પોતાની મેળે જ-સ્થૂળ દેહની કલ્પના કરે છે.
અને લાંબા કાળની ભાવના થી વૃદ્ધિ પામેલા એ "સંકલ્પ" થી જ-આ ઇન્દ્રજાળ ઉભી થઇ છે.
એકલું મન પોતે ચંચળ શક્તિ-વાળું છે,તેથી તે ચાલે છે,ફરક્યા કરે છે,માગે છે,ભમે છે,કૂદકા માર્યા કરે છે,
ચાલ્યા કરે છે.ડૂબે છે,સંહારે છે,સંસારી-પણું ભોગવે છે અને મોક્ષ-રૂપી ઉત્કર્ષ પણ પામે છે.
(૫) જગત તથા મન નું મૂળ તત્વ-
રામ બોલ્યા-હે,ભગવન,આ મન-રૂપી ભ્રાંતિમાં મૂળ કારણ શું છે? અને આ મન કેવી રીતે અને શાથી ઉત્પન્ન થયું છે? પ્રથમ તો મને મન ની ઉત્પતિના કારણ વિશે સંક્ષેપ થી કહો.જે બાકી રહે તે પાછળ થી કહેજો.
વશિષ્ઠ બોલ્યા-મહાપ્રલયમાં સઘળું સૂક્ષ્મ-રૂપ થઇ જવાથી -અશક્ત થઇ ગયું હતું.અને
સઘળાં દ્રશ્યો (સૃષ્ટિ) નો આરંભ થયો નહોતો,ત્યારે-
વિક્ષેપ-રહિત,અસ્ત-રહિત,પ્રકાશમાન,અજન્મા,ઉપદ્રવ-રહિત,અને સર્વદા સઘળું કરવાની શક્તિવાળા,
સર્વ-રૂપ અને મહેશ્વર -એવા એક શાંત "પરમાત્મા" જ અવશેષ (બાકી) રહ્યા હતા.
તેમના સ્વ-રૂપ ને ઇન્દ્રિયો પહોંચી શકતી નથી.અને ત્યાંથી પાછી વળે છે.મુક્ત-લોકો તેમનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ
કરે છે.તેમનાં "આત્મા" -વગેરે નામો એ સ્વાભાવિક નથી પણ "આરોપિત-ધર્મો" થી કલ્પી કાઢેલાં છે.
સાંખ્ય-શાસ્ત્રીઓ તેમને "પુરુષ" કહે છે,વેદાંત-શાસ્ત્રીઓ તેમને અત્યંત નિર્મળ "બ્રહ્મ" કહે છે,
વિજ્ઞાન-વાદીઓ તેમને ક્ષણિક "વિજ્ઞાન-રૂપ" કહે છે,તો શૂન્ય વાદીઓ તેમને "શૂન્ય" કહે છે.
અને આવા તે સૂર્ય ના તેજ ને પણ પ્રકાશ આપનારા છે.વળી તે સર્વના "પ્રત્યગાત્મા-રૂપે" સર્વદા બોલનાર,
વિચાર કરનાર,કર્મ ના ફળોને ભોગવનાર,કર્મો ના જોનાર -કર્મોના કરનાર છે.
એ પરમાત્મા જગતમાં વિદ્યમાન છતાં પણ પામર લોકો ની દૃષ્ટિ થી અવિદ્યમાન છે.
દેહમાં રહેલા હોવા છતાં તે દેહથી દૂર છે.
જેમ સૂર્યથી પ્રકાશ થાય છે,તેમ એમનાથી આ પ્રપંચ થાય છે.
જેમ,સૂર્ય થી કિરણો થાય છે તેમ, વિષ્ણુ -વગેરે દેવતાઓ એમના (પરમાત્મા) થી થાય છે.
જેમ,સમુદ્રમાંથી પરપોટા થાય છે તેમ એમનામાંથી અનંત બ્રહ્માંડો થાય છે.
જેમ,સઘળાં પાણી સમુદ્રમાં લય પામે છે,તેમ સઘળા દૃશ્ય પદાર્થો એમનામાં લય પામે છે.