વિકાર-માત્રથી રહિત છે,તેનું જગત-રૂપે ફેલાઈ જવું અને પાછું સંકોચાઈ જવું એ બંને સંભવતાં જ નથી.
સુખ-દુઃખને ભોગવવા-પણું તથા દેહમાં અહંકાર થવો-વગેરે જે વિકારો દેખાય છે,
તેનો સંબંધ માત્ર ચિદાભાસ (જીવ)સાથે જ છે,ચૈતન્ય તો આવા કોઈ પણ વિકારથી રહિત છે.શુદ્ધ સ્વરૂપ છે.
જ્ઞાની પુરુષને ચિંતા,લાજ,હર્ષ,ભય,સ્મૃતિ,કીર્તિ અને ઈચ્છા વગેરેને ઉત્પન્ન કરનાર સર્વ વિષયો,
પરમતત્વ કે જે સત-ચિત-આનંદ-રૂપે પ્રકાશી રહેલ છે,તે જ પરમતત્વ પોતાથી અભેદ-ભાવે રહેલા આ જગતના આકારે પણ દેખાય છે.તેની અંદર (કલ્પિત) કોઈ ઠેકાણે રહેલ દેહમાં વિશેષતાથી અભિમાન બંધાઈ જવાથી,
તે દેહને જે જે અનુકુળ હોય તેમાં "રાગ"ની અને જે જે પ્રતિકૂળ હોય-તેમાં "દ્વેષ"ની કલ્પના કરી લઈ,
અનેક પીડાઓનું પાત્ર થઇ રહેલો "અહંકાર" કેમ જાણે તે પરમતત્વથી જુદો હોય તેમ દેખાયા કરે છે.
ચેતન આત્મા અને જડ મન,એ બંનેના કરતાં વળી ત્રીજી જ તરેહની આ સૃષ્ટિ,જડ-ચેતન-રૂપે જોવામાં આવે છે,
કે જે હકીકતમાં જડ છે,પણ સત્યતા-રૂપે-સ્ફૂરી આવવાથી (દેખાતી),તે અંશથી ચેતન પણ કહેવાય છે.
જીવાત્મા અને પરમાત્મા એ બંનેનો (ઉપાધિનો ત્યાગ કરી દઈને જોવામાં આવે તો)
એક ચૈતન્યમાં વિરામ થતો હોવાથી,પર્યાય શબ્દની જેમ,તે બંનેનો પરિણામે એક જ અર્થ હોવાને લીધે,
જીવ-ચૈતન્ય (જીવાત્મા કે આત્મા) ને પરમાત્માથી જુદું પાડી શકાતું નથી.
આમ,પોતાનો આત્મા કે જે ચૈતન્ય-રૂપ છે,અને સૂર્યદેવની પેઠે આપોઆપ પ્રકાશવાળો છે,
તે જ આત્મા અહંકાર-રૂપ બની જઈ,પોતાના વ્યાપક સ્વરૂપમાં "ભોગ્ય-રૂપે" આ સૃષ્ટિ કલ્પી લે છે.
એટલે આ સૃષ્ટિ કે તેનો રચનાર-એ બંને ચૈતન્ય-આત્માથી જુદાં નથી.
એ નિર્વિકાર આત્મા,આકાશ-આદિ પ્રપંચની રચનામાં કારણરૂપ ભાસે છે,પરંતુ તેમાં એ રહેલ છે તેમ પણ નથી,
તે આકાશ-આદિ પ્રપંચના કર્તા-રૂપ પણ નથી અને તે આકાશ-આદિ પ્રપંચને પોતે જુદો રહી જાણનારો છે,
એમ પણ નથી.એ સર્વસ્વ તો વિકલ્પ-માત્ર છે,બાકી એ આત્મા તો પોતાના વાસ્તવ સ્વરૂપમાં જ રહેલ છે.
અધ્યારોપ દૃષ્ટિથી,પ્રથમ વ્યવહારિક દશામાં રહી,દેશ-કાળ-આદિની રચનાનો અંગીકાર કરી લઇ,
તે ચેતન-તત્વની આકાશ-આદિ પ્રપંચ-રૂપે દેખાવાની -વાત અમે કહીએ છીએ,
તેથી આ વાતમાં જળ-તરંગના દૃષ્ટાંતનું સમાન-પણું બરાબર મળતું આવે છે.
જેમ જળના તરંગ-આદિ-રૂપે થવામાં અમુક "દેશ-કાળ" હોય છે,
તેમ એ આત્મ-તત્વના પણ જગત-આદિ વિવર્ત થવામાં,અમુક "દેશ-કાળની કલ્પના" કરવામાં આવે છે.
મન,બુદ્ધિ,અહંકાર-આદિ જે કંઈ વિકલ્પ-રૂપે સ્ફૂરે છે,તે સર્વને તમે અવિદ્યા-રૂપ જ સમજો,
કે જે (અવિદ્યા કે અજ્ઞાન) પુરુષ-પ્રયત્ન વડે (જ્ઞાન મળવાથી) તરત નાશ પામી જાય છે.