નામ પ્રમાણે –જ્ઞાનેન્દ્રિયોથી જ્ઞાન મળે છે-કર્મેન્દ્રિયોથી કર્મ થાય છે.
અહીં ઇન્દ્રિયો અને તેના વિષયો સમજવા આપણે –હાલ પૂરતું–જ્ઞાનેન્દ્રિયો –વિષે
જાણીએ.
પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો માં થી ચાર તો મસ્તક (માથા) માં આવેલી છે.
(૧) આંખ-ઇન્દ્રિય--નો વિષય એ જોવાનો છે. (૨) કાન-ઇન્દ્રિય-નો વિષય એ સાંભળવાનો
છે.
(૩) જીભ-ઇન્દ્રિય –નો વિષય એ સ્વાદ છે.
(૪) નાક-ઇન્દ્રિય નો વિષય એ સુગંધ-ગંધ-છે.
(૫) ચામડી-ઇન્દ્રિય-વિષય એ સ્પર્શ છે.
કોઈ યોગી પુરુષે- ભલે-યમ-નિયમ કરી “મન” ને મુઠ્ઠીમાં કર્યું હોય-મનને વશ
કર્યું હોય-તેને પણ-
ઇન્દ્રિયો –વ્યાકુળ કરી નાખે –તેવો ઇન્દ્રિયોનો પ્રભાવ છે.આ ઇન્દ્રિયો પાસે એવી પ્રબળ શક્તિ છે- કે-
આ ઇન્દ્રિયોને વશ કરવા (નિગ્રહ કરવા ) મથતા પુરુષના “મન” ને –તે-
તેના વિષયો તરફ પરાણે ખેંચી જાય છે. (૫૯-૬૦)
દાખલા તરીકે –ઉપર જોયું તે મુજબ-
આંખ (ઇન્દ્રિય)નો વિષય એ “જોવાનો” છે. કાનનો વિષય એ “સાંભળવાનો” છે-વગેરે-
હવે આ બધી ઇન્દ્રિયો –એકબીજા સાથે “મન” થી જોડાયેલી છે.
કોઈ કહેશે –કે-ઇન્દ્રિયો (આંખ-જીભ વગેરે) ને વશ કરવામાં શું મોટી ધાડ મારવાની
છે ?!!
આંખને બંધ કરી દો –એટલે આંખ વશમાં આવી જાય.
મોઢું બંધ કરો એટલે જીભ વશમાં આવી જાય.........વગેરે......
આ ઉદાહરણ માં-બહુ જ સામાન્ય વિચાર કરીએ-તો-
સમજો-કે કોઈ આંખ-અને- જીભ (મોઢું) બંધ કરીને બેસી ગયો છે.....પણ....
કાન ને એ કેવી રીતે બંધ કરી શકવાનો છે ? શ્વાસ ને તે કેવી રીતે બંધ કરી શકવાનો
છે?
ચામડી તો આખા શરીર પર આવેલી છે-તેને તે કઈ રીતે બંધ કરી શકે ?
એટલે આવા સમયે કોઈ મોટો ધડાકો-કાન –સાંભળે - તો-આંખ ખુલી કરીને તે જોશે-કે શું
થયું ?
કે પછી-ચામડી ઉપર કોઈ જીવ-જંતુ કરડે તો –આંખ ખોલીને જોશે-કે-વીંછી તો કરડ્યો
નથી ને ?
કે એવું પણ બને કે નાકને કોઈ મિષ્ટાન્ન ની મીઠી સુગંધ આવે તો-લૂલી (જીભ)માં
પાણી આવે –
અને આંખ ખોલે કે –પ્રભુજી એ અહીં મિષ્ટાન્ન ક્યાંથી મોકલ્યાં?
એટલે અહીં –એમ કહેવા માગે છે-કે-
ઉપવાસ વગેરે કરીને ભલે જીભની ઇન્દ્રિયનો નિગ્રહ (વશ) કરે પણ જો –
જીભની ઇન્દ્રિયનો જે વિષય કે-(જે ખોરાક ના જુદા જુદા સ્વાદો છે)-
તે વિષયની –જો ઈચ્છા –(વિષયેચ્છા) તેમની તેમ રહે-તો –
એમ સમજવું કે-તેની બુદ્ધિ -હજુ ઇન્દ્રિયો (જીભ- વગેરે) અને તેના વિષયો
(મિષ્ટાન્ન-વગેરે) ને આધીન છે.
અને હજુ તેની ઇન્દ્રિયો –પોતાને (પોતાના આત્માને) સ્વાધીન થઇ નથી.
કે પછી એમ પણ કહી શકાય કે તેની બુદ્ધિ હજુ નિશ્ચળ થઇ નથી.
જેમ ઝેર થોડુંક જ હોય –પણ તે ઝેર જો શરીરમાં પ્રસરી જાય તો મનુષ્યનું મૃત્યુ
થાય છે.
તેમ જો થોડીક પણ વિષય (સ્વાદ -વગેરે) ની ઈચ્છા રહી જાય તો-
બધા જ સારા-શુભ વિચારો નો નાશ થાય છે. (૬૧)
વિશ્વામિત્રે અનેક વર્ષોની તપશ્ચર્યા કરેલી પણ મેનકા-અપ્સરાથી ચળી ગયેલા.
અહીં આપણે એક માત્ર ઇન્દ્રિય –જીભ અને તેના વિષય –સ્વાદની વાત કરી .
પણ આ જ રીતે બીજી બધી ઇન્દ્રિયો (જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને કર્મેન્દ્રિયો) અને તેમના
વિષયો વિષે સમજી શકાય.
ઇન્દ્રિયો અને તેના વિષયો –આ શબ્દ એટલી બધી વખત વારંવાર આવે છે-કે –
તેને સાચી રીતે સમજવામાં ગોથાં ખવાઈ જાય છે. બુદ્ધિની કસરત વધુ પડતી થઇ
જાય છે.
એટલે સરળતાથી સમજવા –હાલ પૂરતું-જ્ઞાનેન્દ્રિયોમાંની -
એક-“ઇન્દ્રિય”-એટલે “જીભ” અને તેનો “વિષય” એટલે “સ્વાદ” –
એમ એક માત્ર ઉદાહરણથી જ આગળ સમજવાનો પ્રયત્ન ચાલુ રાખીએ.
જ્ઞાનેશ્વરી ગીતા ઉપર આધારિત (રજૂઆત-અનિલ પ્રવિણભાઈ શુક્લ)