પ્રકરણ-૧
॥ जनक उवाच ॥
कथं ज्ञानमवाप्नोति कथं मुक्तिर्भविष्यति । वैराग्यं च कथं प्राप्तमेतद् ब्रूहि मम प्रभो ॥१॥
જનકરાજા,અષ્ટાવક્ર મુનિને પ્રશ્ન કરે છે –--મુક્તિ કેવી રીતે મળે?
--જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય? (૧)
॥ अष्टावक्र उवाच ॥
मुक्तिमिच्छसि चेत्तात विषयान् विषवत्त्यज । क्षमार्जवदयातोषसत्यं पीयूषवद् भज ॥२॥
અષ્ટાવક્ર મુનિ જવાબ આપતાં કહે છે કે-રાજન,જો તું મુક્તિને ઈચ્છતો હોય તો-
--વિષયોને (ઇન્દ્રિયોના વિષયોને) વિષ (ઝેર) જેવા સમજી ને છોડી દે.અને
--ક્ષમા,સરળતા,દયા,સંતોષ અને સત્યનું અમૃતની જેમ સેવન કર (૨)
न पृथ्वी न जलं नाग्निर्न वायुर्द्यौर्न वा भवान् । एषां साक्षिणमात्मानं चिद्रूपं विद्धि मुक्तये ॥ ३॥
તું પંચમહાભૂત (પૃથ્વી,જળ,અગ્નિ,વાયુ,આકાશ) નથી કે
--તું પંચમહાભૂતથી બનેલું શરીર પણ નથી,(તું વિશુદ્ધ આત્મા છે) તેથી
--મુક્તિના માટે આ બધાના સાક્ષી-રૂપ (તારામાં) રહેલા આત્માને જાણ (૩)
यदि देहं पृथक् कृत्य चिति विश्राम्य तिष्ठसि । अधुनैव सुखी शान्तो बन्धमुक्तो भविष्यसि ॥ ४॥
જો તું આત્માને શરીરથી (દેહથી) છુટો પાડીને--આત્મામાં જ સ્થિર થઇને રહેશે તો-
--હમણાં જ તું સુખી,શાંત અને બંધનથી મુક્ત બનીશ.(તને મુક્તિ મળશે) (૪)
न त्वं विप्रादिको वर्णो नाश्रमी नाक्षगोचरः । असङ्गोऽसि निराकारो विश्वसाक्षी सुखी भव ॥ ५॥
તું કોઈ વર્ણ (બ્રાહ્મણ,વૈશ્ય,ક્ષત્રિય,શૂદ્ર) નથી,તું કોઈ આશ્રમી (બ્રહ્મચર્યાશ્રમ-વગેરે) પણ નથી,અને
--તું ઇન્દ્રિયો (આંખ-કાન-વગેરે)થી પામી શકાય તેવો નથી.પણ,
--તું તો “અસંગ”-“નિરાકાર” અને આખા વિશ્વનો “સાક્ષી” છે–એમ વિચારીને સુખી થા (૫)
धर्माधर्मौ सुखं दुःखं मानसानि न ते विभो । न कर्तासि न भोक्तासि मुक्त एवासि सर्वदा ॥ ६॥
ધર્મ અને અધર્મ,સુખ અને દુઃખ –તો મનને લાગે છે-તને નહિ,
--તું તો કર્તા (કર્મોનો કરનાર) નથી કે ભોક્તા (ફળનો ભોગવનાર) પણ નથી.
--એટલે તને કોઈ બંધન નથી,--પણ તું તો સદા-સર્વદા (હંમેશ) માટે મુક્ત જ છે.(૬)
एको द्रष्टासि सर्वस्य मुक्तप्रायोऽसि सर्वदा । अयमेव हि ते बन्धो द्रष्टारं पश्यसीतरम् ॥७॥
તું સર્વનો એક માત્ર દ્રષ્ટા (સાક્ષી-રૂપે જોનાર) છે,અને તેથી તું સર્વદા મુક્ત જ છે.પણ,
--તું,પોતાને (આત્માને) દ્રષ્ટા તરીકે જોવાને બદલે,બીજાને દ્રષ્ટા તરીકે જુએ છે,
--તે જ તારા બંધનનું કારણ છે (૭)