એ તો-અનાદિ કાળથી સિદ્ધ છે કે-જે “બ્રહ્મ નું પોતાનું ભાન” છે તે જ “આતિવાહિક-દેહ” છે.
અને બ્રહ્મ પોતે જ "સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ ભાવનાના આરોપ"ના ક્રમ વડે જગત-રૂપે જણાય છે.
વન,વાદળાં,આકાશ,દેશ,ક્રિયા અને દિવસ-રાત્રિ ના ક્રમથી યુક્ત આ જગત એ “પરમાણુ”માં જણાય છે.
એ પરમાણુ ની અંદર બીજો પરમ-અણું વિસ્તાર પામીને રહેલ છે,
અને તેની અંદર પ્રકાશ પામતા પર્વતના સમુહો શોભે છે.
તેની અંદર પણ,તેવી જ રીતે અને દૃશ્ય જગત થી શોભતો બીજો પરમાણુ દેખાય છે,
પણ તે વાસ્તવિક રીતે મિથ્યા છે.
જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિએ,આ દૃશ્ય જગત,કેવળ "શાંત અને અવ્યય રૂપ" જ છે
અને અજ્ઞાની ની દ્રષ્ટિએ તે,પ્રકાશિત ભુવન થી યુક્ત છે.
જેવી રીતે એક અણુંમાં બીજા હજારો અણુંઓ દેખાય છે,તેવી રીતે બ્રહમાંડ વડે વિકાસ પામેલું આ જગત છે.
જેવી રીતે થાંભલામાં એક પૂતળી હોય અને તેના અંગમાં કોઈ બીજી પૂતળીની કલ્પના કરે,અને તે બીજી
પૂતળીમાં કોઈ, ત્રીજી પૂતળીની કલ્પના કરે,તેવી રીતે આ ત્રૈલોક્ય-રૂપી (પહેલી) પૂતળી રહે છે.
જેમ,પર્વતમાં રહેલા પરમાણુ તેનાથી ભિન્ન નથી,અને ગણી શકાય તેવા પણ નથી,
તેમ,બ્રહ્મ માં રહેલા ત્રૈલોક્ય-રૂપી પરમાણુઓ તેનાથી ભિન્ન નથી અને ગણી શકાય તેવા નથી.
એટલે કે “ચૈતન્ય-રૂપી-સૂર્ય”માં ત્રૈલોક્ય-રૂપી પરમાણુ ઉત્પન્ન થાય છે.
જેમ,સૂર્ય ની કાંતિથી જળમાં ને રજમાં અસંખ્ય પરમાણુઓ ભમે છે-
તેમ,ચૈતન્ય-રૂપી આકાશમાં,ત્રૈલોક્ય-રૂપી પરમાણુઓ ભમે છે.
જેવી રીતે,શૂન્ય અને અનુભવ-રૂપ “ભૂતાકાશ” રહેલું છે,
તેવી રીતે સર્ગ ના અનુભવ-રૂપ “ચિદાકાશ” રહેલું છે.
સર્ગ ને સાર-રૂપે જાણવાથી અધોગતિ થાય છે,અને તે -સર્ગને બ્રહ્મ-રૂપે જાણવાથી કલ્યાણ થાય છે.
જે “વિજ્ઞાનાત્મા” છે અને જે “વિશ્વ ના કારણનું શાસન કરનાર” છે,તે બંને-
પરમ-અર્થ (પરમાર્થ) થી વિચાર કરવાથી,સંપૂર્ણ ચિદાકાશ-રૂપ બ્રહ્મ નું જ સ્વરૂપ છે.
જે-જેમાંથી ઉત્પન્ન થયું છે,તે-તે રૂપ જ છે,એમ સમજવું.
વળી જ્ઞાન થયા પછી સર્વ જાણવાની વસ્તુ-તે “શુદ્ધ-ચૈતન્ય-માત્ર” જ છે.
(૪) જગત નું મૂળ મન છે અને મન ના નાશથી જગતની શૂન્યતા
વશિષ્ઠ કહે છે કે-હે,રામ,ઇન્દ્રિયો-રૂપી સંગ્રામમાં,”જય-રૂપી-સેતુ” (પુલ) વડે ભવસાગર પર કરી શકાય છે.
બીજા કોઈ કર્મથી (ઇન્દ્રિયો પર જીત મેળવવા-સિવાયનાથી) ભવસાગર પાર થતો નથી.
અને શાસ્ત્ર,સજજનો નો સમાગમ,જ્ઞાનાભ્યાસ અને વિવેક થી જેણે ઇન્દ્રિયો ને જીતી છે,
તે મનુષ્ય જ આ દૃશ્ય જગતનો અત્યંત અભાવ છે તે જાણી શકે છે.
આ,પ્રમાણે સંસાર સાગર ની પંક્તિ જે પ્રમાણે જાય છે અને આવે છે તે –મેં કહી સંભળાવ્યું.
